Τμήμα Θεατρικών Σπουδών

Δημήτρης Σπάθης (1925-2014)

Ομότιμος Καθηγητής

Γεννήθηκε στο Κάιρο το 1925. Τελείωσε το Γυμνάσιο της Αμπετείου Σχολής το 1942. Στη συνέχεια (1942-1944) φοίτησε στο Γαλλικό Λύκειο του Καΐρου. Από τον Ιούνιο του 1944 ως το τέλος του 1945 υπηρέτησε στο Βασιλικό Ναυτικό στη Μέση Ανατολή πρώτα, κατόπιν στην Ελλάδα κατά την Απελευθέρωση. Αποστρατεύτηκε και γύρισε στην Αίγυπτο (1946-1948), αλλά οι περιπέτειες του Εμφυλίου τον οδήγησαν στο Βίτσι και στο Γράμμο, στις γραμμές του ΔΣΕ, το 1948-1949, και στην συνέχεια στη Σοβιετική Ένωση, στην Τασκένδη. Από το 1950 ως το 1955 σπούδασε στη Σχολή θεατρολογίας του Κρατικού Θεατρικού Ινστιτούτου. Καλό σχολείο πρακτικής ήταν εκεί και το Θεατρικό Συγκρότημα των Πολιτικών Προσφύγων, που είχε επικεφαλής τον Αντώνη Γιαννίδη και τον Γιώργο Σεβαστίκογλου και στο οποίο ο φοιτητής της θεατρολογίας είχε αναλάβει όλες τις πρακτικές δουλειές. Ολοκλήρωσε τη φοίτησή του στη Σχολή της Τασκένδης το 1955 και στη συνέχεια έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη Μόσχα, στο Ινστιτούτο Ιστορίας των Τεχνών, της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ. Το 1959 υποστήριξε τη διδακτορική του διατριβή με θέμα τη διαμόρφωση του ρεαλισμού στο νεοελληνικό δράμα, στο τέλος του 19ου, αρχές του 20ού αιώνα. Εργάστηκε ως επιστημονικός ερευνητής στο ίδιο Ινστιτούτο, αρχικά στο Τμήμα Ιστορίας του Θεάτρου (1958-1960) και κατόπιν στο Τμήμα Σύγχρονης Ευρωπαϊκής Τέχνης (1961-1965).

Τον Ιούνιο του 1965 επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου συνεργάστηκε με το περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης ως θεατρικός κριτικός και μέλος της συντακτικής Επιτροπής, ως τον μαύρο Απρίλη του 1967. Συμμετείχε επίσης στις δραστηριότητες του Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών, που μόλις είχε ιδρυθεί. Από τον Μάιο του 1967 ως τον Αύγουστο του 1974 έζησε αυτοεξόριστος στο Παρίσι. Εκεί παρακολούθησε τα μαθήματα Κοινωνιολογίας της Τέχνης του Pierre Francastel στην Ecole Pratique des Hautes Etudes (1967-1970), εργάστηκε σε έρευνες της Unesco πάνω σε θέματα πολιτιστικής ανάπτυξης, συνεργάστηκε με τον εκδοτικό οίκο Robert για τη σύνταξη λημμάτων της ομώνυμης εγκυκλοπαίδειας. Από το 1970 ως το 1974 συμμετείχε ενεργά στις εργασίες του σεμιναρίου του Κ. Θ. Δημαρά στο Νεοελληνικό Ινστιτούτο της Σορβόννης. Παράλληλα, ύστερα από πρόσκληση του Denis Bablet, Διευθυντή ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας(C.N.R.S.), πήρε μέρος στην ομάδα εργασίας του θεατρικού τμήματος με θέμα την έρευνα για τα πρωτοποριακά ρεύματα στο ευρωπαϊκό θέατρο του μεσοπολέμου. Μετά τη δεύτερη επιστροφή του στην Ελλάδα, τον Νοέμβριο του 1974, δίδαξε Ιστορία Θεάτρου σε τρεις Δραματικές Σχολές: του Λαϊκού Πειραματικού Θεάτρου (1975-1978), του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος (1976-1979) και του Θεάτρου Τέχνης (1981-1984).

Πολύ αργά, μόλις το 1983, αρχίζει η θητεία του στο Πανεπιστήμιο. Πρώτα με σύμβαση (ειδικός επιστήμονας) στα Τμήματα Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1983-1984) και του Πανεπιστημίου Κρήτης (1984-1986) στη συνέχεια ως αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Φιλολογίας του ΑΠΘ (1986-1991)· τέλος ως καθηγητής στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών (1991-1993), του οποίου υπήρξε ομότιμος καθηγητής.

Ο Δημήτρης Σπάθης απεβίωσε 29 Δεκεμβρίου του 2014.

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΕΡΓΟ

Το επιστημονικό του έργο εκτείνεται σε ολόκληρη την ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου, από την Κρητική Αναγέννηση ως τις μέρες του Θεάτρου Τέχνης. Ξεχωριστό κομμάτι αυτής της παραγωγής αποτελούν οι εργασίες που γράφονται στη ρωσική γλώσσα και συνδέονται θεματικά με το υλικό της διδακτορικής του διατριβής. Αναφέρονται κυρίως σε συγγραφείς και γεγονότα που σημαδεύουν τη στροφή προς τον ρεαλισμό στο μεταίχμιο του 19ου και 20ου αιώνα. Φιλοξενούνται στα επιστημονικά έντυπα του Ινστιτούτου Ιστορίας των Τεχνών σε εκλαϊκευτικές εκδόσεις (Θεατρική Εγκυκλοπαίδεια, Σύντομη Λογοτεχνική Εγκυκλοπαίδεια κ.ά.) Απ’ όλα αυτά ξεχωρίζει μια έκδοση με έξι έργα του Ξενόπουλου στα ρωσικά, σε έναν τόμο με δική του επιμέλεια, εισαγωγή και σχόλια το 1962. Την ίδια περίοδο, στα έντυπα των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων δημοσιεύει σύντομα άρθρα και βιβλιοκρισίες στην Επιθεώρηση Τέχνης (1965-1967).

Στο έργο του, ένας νέος θεματικός κύκλος εγκαινιάζεται την περίοδο της παραμονής του στο Παρίσι μετά το 1970, με τη συμμετοχή του στο σεμινάριο του Κ. Θ. Δημαρά, στη Σορβόννη. Εδώ αρχίζει η έρευνα για τις πρώτες θεατρικές μεταφράσεις τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι., για τα φαινόμενα και τις διεργασίες που προετοιμάζουν τη θεατρική δραστηριότητα στην Οδησσό, στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και αργότερα, μετά το 1830, στο ανεξάρτητο κράτος. Τμηματικά, τα πορίσματα της έρευνας για τις πρώτες θεατρικές μεταφράσεις, για τις παραστάσεις στην Οδησσό (ο Φιλοκτήτης του Σοφοκλή το 1818) κ.α. παρουσιάζονται από τις σελίδες του περ. Ο Ερανιστής από το 1974, και θα κυκλοφορήσουν σε τόμο το 1986 (Ο Διαφωτισμός και το Νεοελληνικό θέατρο). Στην προέκταση αυτής της σειράς τοποθετούνται οι μελέτες για τον Βασιλικό του Αντ. Μάτεση (1989), για το έργο του Δημ. Βερναρδάκη (1986) κ.α.

Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι μελέτες για τη νεοελληνική κωμωδιογραφία: δύο άρθρα για το έργο του Μ. Χουρμούζη (1979 και 1982), για την κωμωδία του Α. Ρ. Ραγκαβή Του Κουτρούλη ο γάμος το 1984, για τη συμβολή του Ηλία Καπετανάκη (1989), για τον συγγραφέα και τις ιδιαιτερότητες της κωμωδίας Των γερόντων το μάθημα (1996). Σε ξεχωριστή θέση αξίζει να τοποθετηθεί η μελέτη «Φαναριώτικη κοινωνία και σάτιρα» που συνοδεύει την έκδοση της κωμωδίας του Γ. Ν. Σούτσου Αλεξανδροβό- δας ο ασυνείδητος (1995).

Καινούργια στοιχεία προσφέρουν οι εργασίες του για τη θεατρική δραστηριότητα τον 19ο αιώνα. Στην Αθήνα το 1836-1837, στην Ερμούπολη λίγο νωρίτερα, για τη συμμετοχή των επτανήσιων ηθοποιών στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας της ελληνικής σκηνής (Αντ. Μανούσος κ.α.), για το εκτόπισμα που διεκδικεί το μελόδραμα στο ρεπερτόριο των θιάσων του 19ου αι. (2001). Οι μελέτες για την παρουσία του Γκολντόνι (1983) και του Τσέχοφ (1989) στη νεοελληνική σκηνή συμπληρώνουν τη διερεύνηση της σχέσης του νεοελληνικού με το ευρωπαϊκό θέατρο.

Τη σχέση αυτή επεξεργάζονται και οι μελέτες του Σπάθη οι αφιερωμένες στο Κρητικό θέατρο («Χορτάτσης, Τζιράλντι και Ευριπίδης», 2001) και το Επτανησιακό («Ο επτανησιακός κρίκος» στο περ. Πόρφυρας, 2005).

Ξεχωριστή θέση στο ερευνητικό έργο του Δ. Σπάθη έχει το θέμα της καθιέρωσης της σκηνοθεσίας στο ελληνικό θέατρο του 20ου αιώνα, με τις μελέτες για τον Θωμά Οικονόμου, τον Κωνσταντίνο Χρηστομάνο, τον Δημ. Ροντήρη, τον Κάρολο Κουν, τον Γ. Σεβαστίκογλου, δημοσιευμένες από το 1999 και μετά, και εντελώς πρόσφατα η ανακοίνωση για τον Γιαννούλη Σαραντίδη.

Μια σύντομη συνολική ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου έχει δημοσιευθεί στον τόμο Ελλάδα-Ιστορία-Πολιτισμός στις εκδόσεις Μαλλιάρη, το 1983. Ακολούθησε μια συνοπτική συνολική ιστορία για το νεοελληνικό θέατρο του 19ου αιώνα στην Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια τ. 28 της Εκδοτικής Αθηνών (1999), και τα κεφάλαια για το θέατρο στους τόμους 2, 4, 5, 6, 7 και 9 της Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού, εκδ. Ελληνικά Γράμματα (2003).

Διάσπαρτα βιογραφικά σημειώματα, για Έλληνες και ξένους καλλιτέχνες του θεάτρου έχουν δημοσιευτεί στο Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό της Εκδοτικής Αθηνών, βιβλιοκρισίες στο περ. Ιστορικά, σύντομα άρθρα και σχόλια στο περ. Ο Πολίτης και άλλα έντυπα.